Sarıkamış Harekatı, I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti‘nin Rusya‘ya karşı 22 Aralık 1914 tarihinde Sarıkamış, Kars mevkiine düzenlediği ve büyük kayıplarla sonuçlanan askeri harekattır.
93 Moskof Harbi olarak da bilinen 1877-1878 Osmanlı – Rus Savaşı‘nda yenilen Osmanlı Devleti, Berlin Antlaşması‘nı imzalamış, böylece Kars, Ardahan, Artvin ve Batum illeri Rusya’ya bırakılmıştır. Bu illeri tekrar Osmanlı topraklarına katmak, Almanya üzerindeki Rus baskısının azaltılması ve Enver Paşa‘nın Turancılık fikirleri harekatın nedenleri arasında sayılabilir.
I. Dünya Savaşı‘na Almanya‘nın yanında giren Osmanlı Devleti‘nin Rus limanlarını bombalamasıyla birlikte 1 Kasım 1914 tarihinde Rusya Osmanlı Devleti‘ne savaş ilan etti. Müttefik olarak savaşa giren Almanya ile Osmanlı ortak görüşmeler yaparak ana savaş hatlarını belirlediler.
Ruslar’ın Doğu Cephesi‘nde Almanya ve Avusturya – Macaristan üzerinde yoğunlaştığı ve Kafkas Cephesi‘nde daha zayıf ve dağınık düzende kaldığı gözlemlenerek 9, 10 ve 11. Kolordu ile 2. Nizamiye Tümeni‘nden oluşan ve karargahı Erzurum‘da bulunan Hasan İzzet Paşa komutasındaki 118.000 mevcutlu 3. Ordu‘nun Kafkas Cephesi’ne taarruz etmesi kararlaştırıldı.
1 Kasım‘da Osmanlı sınırını geçerek Köprüköy‘e ilerlemeye başlayan Ruslar’ın bu ileri hareketine karşın Başkumandanlık Vekaleti, Hasan İzzet Paşa‘ya tam taarruz emri verdi. Ancak Hasan İzzet Paşa‘nın hava şartlarını bahane ederek karşı taarruza geçmek yerine savunmayla yetinmesiyle kısmi bir başarı elde edildi.
7 Kasım günü Köprüköy Muharebesi devam ederken Almanya‘dan Türk ordusuna gönderilen kışlık elbise ile mühimmat taşıyan 4 gemi Ruslar tarafından batırıldı. Ordunun bunu telafi edecek imkanı olmadığı için Köprüköy Muharebesi‘nden sonra başlatılan Sarıkamış Harekatı, binlerce askerin donarak ölmesine sebep olacaktı.
Başkumandanlık Vekaleti‘nden gelen yeni bir taarruz emriyle Türk kuvvetleri 11 Kasım‘da Azap mevkiinende Ruslar‘a saldırdı. Çok sayıda Türk askerinin şehit olmasına rağmen, Ruslar geri püskürtülmüş, askerin morali yerine gelmişti. Ancak tam bu noktada Hasan İzzet Paşa hayati bir hata yaparak geri çekilen Rus ordusunu takip etme emri vermesi gerekirken Türk kuvvetlerini 10-15 km geriye çekti. Başarılı olunduğu halde geri çekilme emrinin verilmesi Mehmetçiğin kafa karışıklığı yaşayarak moralinin bozulmasına sebep olmuş, çekilme sırasında ordu yıpranmış ve vakit kaybı yaşanmıştır.
Köprüköy Muhaberesi sırasında Ermeni gruplardan Rus ordusuna geçişler olmuş ve Ruslar harekat hakkında bilgi sahibi olmuşlardır.
Bunun üzerine Başkumandan Vekili Enver Paşa bu kez kesin bir sonuç almayı amaçladığı yeni bir plan yaptı. Bu plana göre 11. kolordu ve 2. Süvari Tümeni meydan muharebesiyle Ruslar’ı oyalayacak, 10. Kolordu ve 9. Kolordu‘nun 17, 28 ve 29. Tümenleri Rus birliklerinin arkasına geçerek cepheyi genişçe kuşatma altına alacaktı.
Enver Paşa, 18 Aralık‘ta Hasan İzzet Paşa‘yı görevden alarak ordunun komutasını üstlendi. 14 Aralık‘ta başlayan hazırlıklar, 21 Aralık‘ta tamamlandı. 3. Ordu 75.000 asker ve 228 toptan oluşuyordu. Ruslar’ın sayısı ise 100.000‘in üzerindeydi.
Sarıkamış Harekatı 22 Aralık 1914 tarihinde başlatıldı.
23 Aralık günü 10. Kolordu Rus kuvvetlerini Oltu‘da mağlup ederken yoğun kar ve tipi nedeniyle birbirini düşman zanneden 31 ve 32. Tümenlere bağlı iki alay çarpıştı. Bu çarpışmada 2000 civarında asker yaşamını yitirdi.
24 Aralık‘ta Rus Hudut Bölüğü karargahı olan Bardız, 29. Tümen tarafından alınarak pek çok yiyecek ve giyecek ele geçirildi. Enver Paşa, 9. Kolordu‘yla birlikte Bardız‘a gelirken, 10. Kolordu Kurmay Başkanı Yarbay Nasuhi Bey Ruslar’a esir düştü. Böylece Enver Paşa‘nın kuşatma planları Ruslar’ın eline geçti.
25 Aralık‘ta Sarıkamış‘a taarruz emrinin verilmesiyle yürüyüş başladı, 10. Kolordu Allahuekber Dağları üzerinden Bardız‘a hareket etti. Bu sırada Enver Paşa‘nın planlarını inceleyen Rus General Mişlayevski genel ric’at emri vererek Tiflis‘e durum değerlendirmesi için toplantıya gitti.
26 Aralık‘ta Ruslar’ın geri çekilişi başladı. 9. Kolordu Yukarı Sarıkamış‘ı ele geçirdiğinde demiryolları havaya uçurularak Sarıkamış – Kars bağlantısı kesildi. Bu zorlu günlerde Rus ordusunun geri çekilmeye başlaması yeterli olmamış, hava şartları iyice ağırlaşmış, 9. Kolordu bu günlerde yetersiz kalmış, yürüyüşü kolaylaştırmak amacıyla çanta ve kaput bıraktırılan askerler donarak ölmüş, 25. Tümen Miralay Arif‘in emriyle durmuş, donan ve köylere dağılan askerler neticesinde tümen yarıya inmişti.
27– 28 Aralık‘ta devam eden şiddetli muharebeler sonucunda Sarıkamış Türkler‘in eline geçti. Bunun üzerine Ruslar 2 Ocak günü İngiltere‘den yardım talep etti. Rus General Maslovski o gün için “Türklerin Sarıkamış Muharebesi’ni kazanmasına ramak kalmıştı” demiştir.
3 Ocak‘ta daha düzenli bir şekilde tekrar başlayan Rus taarruzu 4 Ocak‘ta iyice kuvvetlendi; 9. Kolordu Kumandanı İhsan Paşa, Kurmay Başkanı Miralay Şerif Bey, 106 Subay ve 300 asker Ruslar tarafından esir alındı. Muharebenin bu son gününde Ruslar Ardahan‘ı ve Sarıkamış‘ı tamamen ele geçirdi.
Enver Paşa, mağlubiyetini kabul etti, vasiyetnamesini yazdı. Kumandanlığı Hafız Hakkı Paşa‘ya devrederek 18 Ocak‘ta İstanbul‘a hareket etti.
Sarıkamış Harekatı‘na ilişkin dolaşan “90.000 askerin öldüğü” haberi bir yalandır. Ruslar savaş sırasında 7000 esir aldıklarını ve savaştan sonra 23.000 ölü askeri gömdüklerini resmi olarak açıklamışlardır. 11. Kolordu bölgesinde 10.000, savaş hattı gerisinde donma ve tifüs hastalığından 20.000 erle birlikte 60.000 kayıp olduğu varsayılmaktadır. Rus ordusunun kayıpları ise 32.000 civarındadır. Mareşal Fevzi Çakmak da bu sayıyı doğru kabul etmek gerektiğini söylemiştir.
Rus Generali Maslovski hatıratında Türk askerinin metanetini överken şöyle söylemektedir:
“Başarılacak bir harekatta, maiyet kumandanlarının Enver’in emirlerini uygulamada gevşeklik göstermeleri başarısızlığa sebep olmuştur.”
Askeri tarihçi Fahri Belen:
“Kurmay heyeti ve kumandanlar, Başkumandan Vekili Enver Paşa’nın emirlerini dinlememiş, onu yanıltmış ve zafer fırsatını kaçırmışlardır. Mesela 29. Tümen Kumandanı Arif Bey, Sarıkamış’tan iki topla yapılan ateşten şaşırmış, tam başarı vadeden hücumu durdurmuştur.”
